«اسباب نزول» از علوم قرآنی است که در بیشتر کتاب های مربوط به قرآن، از آن سخن گفته اند. نویسنده در این مقاله، ابتدا معنای اصطلاح «اسباب نزول» را بر اساس لغت، قرآن و حدیث، بیان می کند و سپس به نزول دفعی و اجمالی قرآن میپردازد و بحث اسباب نزول را از طریق دانشمندان علوم قرآنی، پی می گیرد. نویسنده، پس از بحث انواع اسباب نزول و منابع آن، به تفصیل، به اقسام اسباب نزول خاص می پردازد. وی پس از آن، فواید و نتایج دانستن اسباب نزول را بر می شمارد. راه های دستیابی به اسباب نزول و محدودیت های آن، شیوه تشخیص سبب نزول راستین و میدان تاثیر اسباب نزول خاص، پایانبخش این گفتار است.

علم اسباب نزول یعنی شناخت موقعیت زمانی، مکانی، فردی، اجتماعی، اعتقادی و دیگر زمینه هایی که نزول آیه یا بخشی از یک سوره را سبب شده است.بیشتر قرآن پژوهان و مفسران معتقدند تنها راه دستیابی به این علم، نقل و روایت است. بسیاری از دانشمندان اهل سنت گفتار صحابه درباره سبب نزول را در حکم حدیث مسند دانسته و دلایلی ذکر کرده اند.در این نوشتار، ضمن بازگویی و بررسی آرای دانشمندان علوم اسلامی درباره صحابه و روایات اسباب نزول تلاش کرده ایم به شکلی تحلیلی، مجموعه روایات صحابه را از اسباب نزول بررسی نماییم. مرویات صحابه درباره سبب نزول، به منزله شهادت از دانسته هایی است که به دلیل حضور در حال و هوای زمان نزول به دست آورده اند، از باب گزارش و اخبار از رویدادها و وقایع هم زمان با نزول آیات، یا تطبیق بعضی حوادث با آیات حجیت دارند و بحث درباره حجیت یا عدم حجیت خبر واحد درباره این گونه اخبار از جمله مستند به سیره عقلاست.

اسباب نزول در «نظریه تفسیری» طباطبایی موقعیت خاص و متفاوتی دارد به گونه ای که این نظریه را هم از تلقی پیشینیان و معاصران متمایز می دارد. ازاین رو، دیدگاه وی در باب چیستیِ سبب نزول، معنای سببیت، نسبت اسباب نزول با متن قرآنی و نقش اسباب نزول ـ ثبوتی و اثباتی ـ در مقام «تکون» و «تفسیر» متن قرآنی درخور تحلیل و نقد است و سر این دیدگاه در انگاره های وی از متن قرآنی نهفته است. دغدغه وافر طباطبایی آن است که متن قرآنی را از بستگی به عناصر و مولفه های بیرونی برهاند. لطفا برای مشاهده چکیده عربی به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

دانش اسباب نزول از کهن ترین مباحث علوم قرآنی و مرتبط با فهم قرآن است. در دوره ی معاصر علی رغم تداوم آرای گذشتگان نزد قرآن شناسان کلاسیک، در قریب به تمام مباحث این علم تغییر و تحوّلاتی مشاهده می شود. مطالعه ی حاضر با روش توصیفی تحلیلی به بررسی رویکردهای قرآن شناسان و تحوّل دیدگاه های آنها در این حوزه می پردازد. بررسی انجام شده نشان می دهد که تداوم دیدگاه گذشتگان در دوره ی معاصر نتیجه ی عواملی همچون گرایش به تفسیر بر پایه ی روایات و احیاناً گرایش به تقلید از شیوه ی تفسیری گذشتگان است. تغییر و تحوّلات مذکور نیز عمدتاً برخاسته از تحوّل دیدگاه ها در باب ماهیت متن قرآنی، میزان تعامل متن قرآنی با واقعیت، رویکرد نقادانه نسبت به روایات، اعتقاد به ضرورت بازنگری دقیق دیدگاه های گذشتگان و بررسی همه جانبه میراث دینی است. به نظر می رسد که دوران معاصر، عصر توسعه ی بحثها درباره ی سبب نزول بوده، و شکل گیری دیدگاههای متعدد را در پی داشته است؛ خواه دیدگاههایی مانند بی نیازی تفسیر از اسباب نزول، و عدم ضرورت وقوع سبب و نزول آیه در تعریف سبب نزول که از دید غالب مفسرانْ معتبر به شمار نیامده اند و در این مطالعه به تفصیل نقدهایشان هم ذکر خواهد شد، و خواه دیدگاه های متعدد دیگری که مقبول مفسران مسلمان افتاده اند.

ارزیابی روایات سبب نزول نیازمند روش هایی متناسب با ویژگی های این دسته از روایات است. حدیث پژوهان از تاریخ معتبر به عنوان یکی از معیارهای نقد اسباب نزول یاد کرده اند با این حال بهره گیری از معیار تاریخ هیچ گاه روشمند نبوده و اصول و ضوابط آن بیان نگردیده و برای این مساله، قواعدی وضع نشده است. لذا در این نوشتار با روش تحلیلی توصیفی تلاش شده است با ارایه روش نقد تاریخی و به کارگیری معیارهای نقد تاریخی به نقد اسباب نزول پرداخته تا بهره گیری از معیار تاریخ در اینگونه موارد شکل علمی تری به خود گرفته و روشمندانه از معیار نامبرده استفاده شود. با تتبع بر منابع تاریخی و حدیثی می توان از شناخت هویت فردی و اجتماعی راوی، فاصله زمانی و مکانی راوی با روایت، وضعیت تاریخی مخاطبان، تاثیر شرایط اجتماعی، بررسی منابع روایت، توجه به زمان شکل گیری معانی برای واژگان، بازسازی فضای متن، فهم علایق، انتظارات و پیش فهم های راوی، فهم هدف و مقصود و انگیزه راوی از نقل روایت و معنای واقعی و حقیقی متن روایت و ارزیابی آن در میزان عقل به عنوان معیارهای نقد تاریخی اسباب نزول یاد نمود.

اسباب نزول به معنی شناخت موقعیت زمانی، مکانی، فردی، اجتماعی و دیگر زمینه هایی است که نزول آیه یا بخشی از آیات یا سوره ای را سبب شده است که شامل روایات گرد آمده درباره شان نزول آیات نیز می شود. اعتقاد به تاثیر اسباب نزول در تفسیر آیات به معنای مسدود ساختن راه اندیشه و تفکر در زمینه آن آیات و روی آوری و سطحی نگری و محدود اندیشی نسبت به پیام آن نیست؛ بلکه در کنار بهره بردن از تمامی ابزارهای علمی و عقلی موجود در زمینه تفسیر، باید به اسباب نزول به عنوان ابزاری کار آمد و موثر نگریست. پیام آیات الهی فراتر از بسترهای محدود و تعلقات فردی و زمانی است. سببب نزول در فهم قرائن حالیه و تطبیق عناوین بر مصادیق و شناخت فضای نزول آیات برای دلالت در توسعه و تضییق مفاهیم و گشودن افق های جدید در یافتن دلالات قرآنی تاثیر دارد.دلالت الفاظ و آیات الهی از مرتبه حوادث جزیی و خاص فراتر می رود و مفسر را گاه از طریق الغای قطعی خصوصیات زمان و مکان یا از طریق تناسب حکم و موضوع و تحلیل زبانی و... به روح آیه می رساند که پیراسته از زمان و مکان است.

نحوه استفاده قرآن پژوهان از اسباب نزول، تاثیر مهمی در فهم آیات قرآن دارد. با مراجعه به آثار تفسیری و علوم قرآنی، شاهد طیف وسیعی از انواع مواجهه با اسباب نزول هستیم که درک و تبیین آن، مستلزم توجه به مبانی نظری است. این مقاله با روشی توصیفی تحلیلی به دنبال گونه شناسی و نقد رویکردهای مبنایی به اسباب نزول است. رویکردهای مبنایی در مواجهه با روایات سبب نزول را می توان بر اساس میزان گرایش نسبی آن ها به متن قرآن یا بافت فرهنگی اجتماعی، به دو رویکرد قرآن محور و ادبی تاریخی تقسیم کرد. در این میان برخی از اندیشمندان با پایبندی به منقولات و نیز چارچوب های سنتی شکل گرفته در حوزه اسباب نزول، با مبنای اهتمام به میراث گذشتگان، در عمل مدافع رویکرد سومی هستند که در این مقاله از آن با عنوان رویکرد سنتی یاد شده است. تکرار نظرات گذشتگان بدون کم ترین ارزیابی نوآورانه و خطر اعتقاد به عدم جاودانگی قرآن، به ترتیب مهم ترین نقدها به دو رویکرد سنتی و ادبی تاریخی است. اما رویکرد قرآن محور، نسبت به دو رویکرد پیش گفته، بیشترین گسست میان نظریه و عمل را در مواجهه با روایات سبب نزول در پی داشته است. به گونه ای که طرفداران این رویکرد برای فهم برخی آیات، چاره ای جز مراجعه و استناد به روایات سبب نزول نداشته اند. از آسیب های این گسست میان نظریه و عمل، عدم التزام عملی به بایسته های سندی و متنی نقل روایات سبب نزول بوده است.

اسباب نزول از دانش ها علوم قرآن است که درباره زمینه ها و مقتضیات نزول آیات و سوره ها قرآن بر رسول خدا بحث م کند. به طور طبیعی وظیفه نقل اسباب نزول بر عهده صحابیانی بوده که شاهد نزول و ابلاغ وحی توسط پیامبر بوده اند. اینکه رسول خدا ص در بیان اسباب نزول چه جایگاهی دارد سؤالی است که تاکنون به آن پرداخته نشده و مقاله حاضر به روش تحلیل و توصیف در صدد پاسخ به آن است. نتیجه بررسی نشان می دهد که در مورد همه آیات دارای سبب نزول، رسول خدا همواره یک طرف ثابت جریان سبب نزول بوده اند و به طور طبیعی معنا ندارد که رسول خدا ناقل سبب نزول باشد. نقل اسباب نزول آیات قرآن شأن و وظیفه اصحاب پیامبر، یعنی شاهدان نزول و ابلاغ وحی می باشد. با این حال فرض روایت سبب نزول آیاتی از قرآن توسط پیامبر هم امکان دارد و هم به صورت محدود گزارش شده است. همچنین از آنجا که نزول وحی امر غیبی است و اصحاب پیامبر اغلب بر ابلاغ وحی واقف می شدند نه نزول وحی، گاه تلاوت رسول خدا ص را با نزول اشتباه گرفته در باره آن تعبیر نزول به کار می بردند، این خطا سبب شده که بعضی از متأخران نظریه بی اساس تکرار نزول آیات را مطرح کنند. ادعای مقاله آن است که در همه مواردی که رسول خداص آیه یا آیاتی از قرآن را در باره ماجرایی یا افرادی قرائت کرده باشند، تطبیق و قرائت رسول خدا می تواند به منزله نزول دوباره آیه شریفه به شمار آید.